ΚΑΣΟΣ

Αρχαίοι Χρόνοι

Η Κάσος, το νοτιότερο και πλησιέστερο προς την Κρήτη νησί της Δωδεκανήσου, αποτελεί ουσιαστικά τον τελευταίο κρίκο της αλυσίδας ανάμεσα στη Μικρά Ασία και την Κρήτη.

Τα πρωϊμώτερα ίχνη κατοίκησης στο νησί χρονολογούνται στην Υστερη Νεολιθική/Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (4η και 3η χιλιετία π.Χ.). Κατά τη Μέση και την αρχή της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (έως το 1450 π.Χ. περίπου), υπάρχουν ενδείξεις μόνιμης πλέον εγκατάστασης, με έντονα μινωικά χαρακτηριστικά, στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, γύρω από τον ασφαλή κόλπο Χέλατρο. Κατά τη μυκηναϊκή περίοδο το κέντρο δραστηριότητας μεταφέρεται στο βόρειο τμήμα, στη φυσικά οχυρή θέση Πόλιν.

Ο Όμηρος στο Β' της Ιλιάδας αναφέρει την Κάσο να μετέχει, μαζί με άλλα νησιά της Δωδεκανήσου, στον Τρωικό πόλεμο.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους η αρχαία πρωτεύουσα, ομώνυμη του νησιού κατά τον Στράβωνα, παρέμεινε στην περιοχή Πόλιν, γύρω από το ύψωμα της μυκηναϊκής ακρόπολης. Η διάσπαρτη κεραμεική από την κορυφή του υψώματος χρονολογείται από την Ύστερη Νεολιθική/Πρώιμη Εποχή του Χαλκού έως την παλαιοχριστιανική περίοδο και μαρτυρεί τη συνεχή κατοίκηση της θέσης, η οποία, μαζί με τη λωρίδα που τη συνδέει με το λιμάνι στο Εμπορειό, αποτέλεσε διαχρονικά τον κύριο οικιστικό πυρήνα στο νησί.

Οι Κάσιοι απαντούν γιά πρώτη φορά στους φορολογικούς καταλόγους της Αθηναικής Συμμαζίας του 5ου αι. π.Χ., ενώ η αναγραφή του εθνικού Κάσιος σε ελληνιστικές επιγραφές έξω από τα όρια του ροδιακού κράτους αποδεικνύει την ανεξαρτησία του νησιού κατά την περίοδο αυτή. Το 275/4 π.Χ. Κάσιοι θεωροί μαρτυρούνται στη Δήλο και συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο των ανεξάρτητων πόλεων, μεταξύ των οποίων και η Ρόδος. Η παρουσία ωστόσο υστεροελληνιστικών επιγραφών με ροδιακά δημοτικά δηλώνει την τελική υπαγωγή της στο ροδιακό κράτος, γεγονός που θα πρέπει να συντελέστηκε κατά το πρώτο μισό του 2ου αι. π.Χ. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα η Κάσος δεν έκοψε δικό της νόμισμα και χρησιμοποιούσε το ροδιακό. Οι γνώσεις μας ωστόσο για την ιστορία της Κάσου κατά την περίοδο της ενσωμάτωσης στο ροδιακό κράτος που μαρτυρείται έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους είναι περιορισμένες.

Κατά τη ρωμαϊκή και την παλαιοχριστιανική περίοδο η κύρια εγκατάσταση του νησιού φαίνεται ότι μεταφέρθηκε στην παραλία γύρω από τον όρμο του Εμπορειού, όπου έχουν εντοπισθεί τα ίχνη δύο παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Δύο ακόμη βασιλικές βρίσκονται στη θέση Μαρίτσα, στα ανατολικά, ενώ μία πέμπτη θα πρέπει να τοποθετηθεί στην περιοχή της Παναγίας. Η συγκέντρωση μεγάλων δημόσιων κτιρίων πολυτελούς κατασκευής μαρτυρεί την οικονομική ακμή του νησιού κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Κατά τη διαίρεση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε επαρχίες επί Διοκλητιανού (284-305), η Κάσος υπήχθη στην ΚΘ' επαρχία, υπό ηγεμόνα με έδρα τη Ρόδο, όπου υπάγονταν και οι εκκλησιαστικές επισκοπές. Κατά τη διαίρεση του Βυζαντινού κράτους σε θέματα όμως αποχωρίσθηκε από το ΙΘ' θέμα των Κιβυρραιωτών και εντάχθηκε στο θέμα της Κρήτης. Από τη Βυζαντινή και μεσαιωνική περίοδο, οι πληροφορίες μας για το νησί είναι ελάχιστες.

Το 1207 το νησί κατελήφθη από τους Ενετούς της Κρήτης. Το 1311 οι ιππότες του Αγίου Ιωάννου επιχείρησαν να το καταλάβουν, αλλά έπειτα από μεσολάβηση του Πάπα η Κάσος και η Κάρπαθος επέστρεψαν το 1315 στην κατοχή των Ενετών της Κρήτης έως το 1537, οπότε κατελήφθησαν από τους Τούρκους.

Ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, αντί ετήσιου φόρου (μακτού) 1000 γροσίων παραχώρησε στους Κάσιους την αυτοδιοίκηση τους. Η Κάσος αναφέρεται ως ερημονήσι από περιηγητές του 16ου αι. Ξανακατοικήθηκε ωστόσο, όπως αποδεικνύεται από τα πατριαρχικά έγγραφα του 1622, όπου αναφέρεται ότι αποσπάσθηκε από την Αρχιεπισκοπή Καρπάθου και έγινε πατριαρχική επαρχία που παραχωρήθηκε στον πατριαρχικό οφικιάλιο Υαλέα. Οι νέοι οικισμοί, Αρβανιτοχώρι και Αγία Μαρίνα, χτίζονται μακριά από τη θάλασσα, από τον φόβο των πειρατών, οι οποίοι από ήδη πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και γιά τους επόμενους πέντε αιώνες λυμαίνονταν τα νησιά. Παράλληλα επιβιώνει και ο οικισμός γύρω από την ακρόπολη στο Πόλιν.

Ολοκαύτωμα

Ο Χουσεϊν μετά τη συντριβή της επανάστασης στην Κρήτη θέτει στόχο, κατά το Μάϊο του 1824, τον ολοσχερή αφανισμό της Κάσου, που απέχει μόνο 20 μίλια από τη Σητεία και τούτο γιατί τα κασιώτικα καράβια έχουν προξενήσει φοβερές καταστροφές στον τούρκο – αιγυπτιακό στόλο και γιατί το ηρωικό ακριτικό νησί θα μπορούσε να αποτελέσει βάση εξόρμησης κι ορμητήριο ισχυρό των εκεί εξόριστων Κρητών. Ο κασιώτικος στόλος έχει μεταφέρει 600 Κρητικούς με αρχηγούς το Δημ. Κουρμούλη και τον Αστρινό στο περήφανο βραχονήσι.

Οι Κασιώτες από τα ναπολεόντεια χρόνια ρίχτηκαν στη μαγεία της θάλασσας και τον πλούτο που κρύβει στα σκοτεινά της σπλάχνα. Έγιναν καραβοκύρηδες, καταπιάστηκαν και με το εμπόριο στην Αλεξάνδρεια. Πλούτισαν. Η Κάσος έγινε περιώνυμη.

Ο ξεσηκωμός του '21 βρίσκει το μοναχικό νησί με στόλο 100 καραβιών που εξοπλίζονται γερά. Το μαγικό της Λευτεριάς αγέρι φτάνει στ' ακραίο νησί και φτερουγίζει τις ψυχές των ψημένων θαλασσινών. Σηκώνουν επαναστατικές σημαίες.

Κάνουν καρτέρια στα περάσματα και κατάσχουν τα εμπορεύματα των Αγγλο – Γάλλων που προορίζονται για τα παράλια της Μικρασίας και συντρίβουν ή αιχμαλωτίζουν τα τουρκικά καράβια που τολμούν να ξανοιχτούν σ' ανοιχτές θάλασσες. Διαμηνύουν πως για τα κατασχεμένα θα πληρώσει το ελληνικό κράτος.

Όμως οι Τούρκοι στην αδυναμία τους να υποτάξουν τον επαναστατημένο Ελληνισμό συμμαχούν με τον Μωχάμετα Αλι της Αιγύπτου. Έτσι στις 18 Γενάρη του 1824 μοίρα με 14 αιγυπτιακά πολεμικά περνά έξω απ' το νησί και ρίχνει κανονιοβολισμούς, αλλ' οι Κασιώτες απαντούν με ισχυρά πυρά. Οι ηρωικοί Κασιώτες αισθάνονται τον κίνδυνο και καταφεύγουν στην ελληνική κυβέρνηση, αλλά η Ανωτάτη Εξουσία αδρανεί.

Ο Μάης με τ' αρώματα του έχει μοσχοβολήσει το νησί. Όμως τ' αγέρι έρχεται σιωπηλό και μυστικιστικό. Χρήματα δεν υπάρχουν να κινηθεί ο τρομερός κασιώτικος στόλος. Οι ηρωικοί ακρίτες τη μέρα αγναντεύουν τις θάλασσες, μέπως οι φιγούρες των ελληνικών πολεμικών από την Ύδρα φέρουν την ελπίδα, αλλά μάταια. Τις νύχτες κοιτάνε τ' άστρα και ζητάνε έλεος και το γαληνό φώς τους μεγαλύνει τις ψυχές τους. Τα γυναικόπαιδα καταφεύγουν στις εκκλησίες, αλλά και των Αγίων τα πρόσωπα είναι σιωπηλά. Μοναδική ελπίδα η αντρειοσύνη. Άντρες, νέοι έφηβοι και γέροντες αξιώνουν από τον εαυτό τους αυτοθυσία. Η λευτεριά θέλει αίμα για να στεριώσει.

Τ' αυγινό πρωινό στις 14 Μάη του 1824 τα πουλιά κόβουν τη συναυλία του και το ελαφρό κύμα το ερωτικό του τραγούδι. Έχει εμφανιστεί μοίρα του αιγυπτιακού στόλου. Οι ψυχές ατσαλώνονται. Το ακριτικό νησί που τραγουδά το σκοπό της λευτεριάς και ακούγεται ως τ' άκρα της Μεσογείου μπαίνει σε πολεμικό πυρετό. Τοποθετούνται ισχυρά πυροβόλα στις παραλίες και Κρητικοί και Κασιώτες παίρνουν θέσεις σε μετερίζια, ενώ τα γυναικόπαιδα αποτραβιούνται ψηλότερα.

Στις 27 Μάη εμφανίζεται ο υπόλοιπος αιγυπτιακός στόλος μ' αρχηγό τον Ισμαήλ Γιβλαρτάρ με 25 πολεμικά, ως 40 μεταγωγικά και 4.000 Αλβανούς. Η σάρκα της θάλασσας ριγεί. Τ' αγέρι σωπαίνει. Η ιαχή της λευτεριάς σχίζει τον ουρανό και ο Θεός ευλογεί τις ηρωικές ψυχές. Τρεις ημέρες δέχεται το ηρωικό βραχονήσι φωτιά και ατσάλι, αλλ' ανθίσταται. Ο Κύριε, ίδε του Έλληνες πως μάχονται κι ευλόγησε τα βήματα της Λευτεριάς τους.

Ποιος όμως εφιάλτης οδήγησε σ' αφύλακτο μονοπάτι τους Τουρκαλβανούς; Να ‘τανε ο χλευασθείς Ζαχαρίας; Χιλιάδες αποβιβάζονται στα νώτα των ηρωικών αγωνιστών. Πολλοί Κρητικοί φυγαδεύονται, οι ψυχές χρειάζονται γι' άλλους αγώνες. Η Κάσος, το περήφανο ακριτικό νησί, παραδίδεται στις φλόγες και τα γυναικόπαιδα στη θηριωδία των Τούρκαλβανών.

Θεέ μου, γιατί αυτή η κατάρα στη φυλή μας. Χίλιοι Κασιώτες κείτονται νεκροί, αλλά τόσα γυναικόπαιδα σφαγιάζονται και οι δροσάτες Κασιωτοπούλες αιχμαλωτίζονται. Η Κάσος σωρός αποκαΐδια και η Λευτεριά που περιδιαβαίνει το νησί σ' αιώνιο βωμό θυσίας για τ' ατίμητο όνομα της.

Νεότερη Ιστορία

Η νεώτερη ιστορία της Κάσου χαρακτηρίζεται από περιόδους ακμής αλλά και μεγάλες καταστροφές. Οι κάτοικοι της Κάσου, λόγω του άγονου εδάφους του νησιού, στράφηκαν από νωρίς στη θάλασσα και κατάφεραν να αναδείξουν το νησί τους σε ισχυρή ναυτική και εμπορική δύναμη. Στο β΄ μισό του 17ου αιώνα η Κάσος είχε 80-100 πλοία και οι δραστηριότητες τους έφερναν στο νησί σημαντικά κέρδη. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο κασιώτικος εμπορικός στόλος αριθμούσε περίπου 700 πλοία, τα οποία αργότερα μετατράπηκαν σε πολεμικά για τις ανάγκες της Επανάστασης.

1818: Η Κάσος γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρείας.

1821: Ο πληθυσμός της Κάσου ανέρχεται περίπου σε 8.000 κατοίκους. Τον Απρίλιο αρχίζει η επαναστατική δράση. Τον Ιούλιο ο στόλος των Κασίων αγωνίζεται για την απελευθέρωση της Κρήτης και η Κάσος γίνεται το καταφύγιο πολλών άμαχων Κρητών. Τότε αποφασίζουν οι Αιγύπτιοι να καταστρέψουν το νησί.

1824: Ολοκαύτωμα της Κάσου. Οι Αιγύπτιοι εισβάλλουν στο νησί, που λεηλατείται, καταστρέφεται και ερημώνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα.

1829: Η Κάσος βρίσκεται προσωρινά υπό ελληνική διοίκηση. Όσοι Κασιώτες επέζησαν από το Ολοκαύτωμα ξαναγύρισαν σιγά-σιγά στο νησί, που στηρίζει πλέον την οικονομία του στα λίγα πλοία που είχαν απομείνει.

1830: Μετά το τέλος της Επανάστασης, η Κάσος παραμένει, σύμφωνα με το πρωτόκολλο του Λονδίνου, υπό τουρκική κατοχή.

1843: Ο κασιώτικος εμπορικός στόλος αριθμεί πάνω από 75 πλοία.

1859: Πολλοί Κασιώτες μεταναστεύουν στην Αίγυπτο για να εργαστούν στη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ.

1866: Νέο κύμα μετανάστευσης Κασίων στην Αίγυπτο.

1890: Αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για τα κασιώτικα ιστιοφόρα πλοία μετά την ανάπτυξη της ατμοπλοΐας.

1908: Οι Έλληνες εργάτες της Διώρυγας του Σουέζ ιδρύουν το Σωματείο Αλληλοβοήθειας «Φοίνιξ», το οποίο λειτούργησε με τη συμμετοχή πολλών Κασίων μέχρι το 1918.

1912: Οι Ιταλοί καταλαμβάνουν την Κάσο, που ήταν έως τότε υπό τουρκική κατοχή.

1914: Α΄ παγκόσμιος πόλεμος. Η ισχυρή κασιώτικη ναυτιλία έχει μεγάλες απώλειες σε πλοία και ανθρώπινο δυναμικό.

1919: 27 Ιουλίου. Συμφωνία Βενιζέλου- Tittoni . Η Ιταλία παραιτείται από τα δικαιώματα της στα Δωδεκάνησα. Μόνο η Ρόδος παραμένει υπό ιταλική κατοχή.

1920: Ιούλιος. Καταγγελία της συμφωνίας από τη νέα κυβέρνηση Giolitti. 10 Αυγούστου. Συνθήκη Σεβρών περί Δωδεκανήσων. Η συνθήκη αυτή θα ίσχυε μόνο μετά την επικύρωση της Συνθήκης Ειρήνης των Σεβρών από την Τουρκία, πράγμα που δεν έγινε ποτέ.

1923: Β΄ περίοδος Ιταλικής κατοχής.

1945: Οι Άγγλοι έχουν προσωρινά τον έλεγχο των Δωδεκανήσων.

1947: Τα Δωδεκάνησα απελευθερώνονται από τους Ιταλούς και ενσωματώνονται στην Ελλάδα. Η απελευθέρωση οφείλεται στην πολυετή δραστηριότητα της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Δωδεκανησιακών Ενώσεων που ιδρύθηκε το 1923 στην Αλεξάνδρεια. Στις 7 Μαρτίου έγινε η εορτή της Ενσωμάτωσης της Κάσου στην Ελλάδα.

2001: Οι 12.000 περίπου κάτοικοι της εποχής της ακμής της Κάσου, είναι σήμερα μόνον περίπου 1.080.